Гизланмажак

Расм дарслари туркумидан

1984 йили институтни тугатиб Тошкентдан Урганчга қайтдим. Мақсад Тошкент тасвирий санъат оламини забт қилиш эди. Қоплон орқага тисарилиб туриб бирдан сапчигани каби мен ҳам айни тарзда бир сапчиб санъат осмонидаги юлдузлар қаторига терилишни истадим. Ҳадафни катта олдим Мексикалик рассом Диего Ривера каби улкан маҳобатли асар яратмоқчи бўлдим. Оддий бўëқлар билан эмас¸ балки машина кузовини бўяш учун чиқарилган автолак билан. Расм матога эмас қабариқ тунукага ишланишини режаладим.
Бу ҳайкалтарошлик ва рангтасвир уйғунлашган улкан панно бўлмоғи керак эди.

Бунинг учун улкан устахона зарур эди.

Тоғамнинг ўғли Эркин оға қурилиш трестида бошлиқ эди. Эркин оға улкан ангарни менинг ихтиëримга берди.

Трестдаги темир-терсаклар қабристони ҳам ихтиëримда эди.

Расмни номини ҳам белгилаб рассом дўстим Солий оғага айтиб ҳам қўйдим.

Расм "Бизонлар норинж дарëни кечиб ўтмоқда" дея номланиши керак эди.

Эски Ява мотоциклнинг юмалоқ бензин бакларидан олтита топиб қўйдим.

Бу баклардан бизон шаклини ясаш режаланди.

Расмни бўйи 3 метр эни 12 метр бўлиши керак эди. Ҳуллас сваркачини айби билан режа орқага сурилди.

Бўш ўтирмасдан "Лаоккон темир илонлар исканжасида" деган улкан расмни бошладим. Расмни тезгина битказиб Тошкентдаги кўргазмага олиб бордим. Аммо расмни бадиий кенгаш қабул қилмади.

Шўппайиб Урганчга қайтдим. Негадир катта расм чизиш ҳаваси йўқ эди ичимда. Этюдникни эгнимга осиб эски Урганчдан қолган ҳаробалар аро кездим. Бир пайтлар бобом Латифбойнинг тери фабрикаси бўлган бинолар комунистлар иқтидорида ҳаробага айланган эди. Бу ҳароба уйлар ичида болалар "гизланмажак" деган ўйин ўйнарди. Мен этюдникка кичикроқ холст қўйиб чизишни бошладим. Мана кунгирали пахса уйлар. Мана қуриган гужумниинг тарвақайлаган шохлари. Дарахтга бошини тираб кўзини юмиб санаëтган бола. "Ўним ўн гирбитон¸ гирбитонни баҳоси бир юз эллик икки сўм"

Расм бир сеансда битди.

Расмга илк бахони рассом Солий оға берди. "Зўр чиқибди бу гизланмажак"

Эртасига Тошкентдан келган сайëр худсовет бу расмни кўргазмага олди. "Гизланмажак" (Бекинмачоқ) деган расм мени катта санъат дунëсида тамсил қилган илк расм бўлди.

Бахтиëр Бобоев¸ Дилëр Имомов каби устозлар ҳам мақтади бу расмни. Санъат журналида чоп қилинди.

Яъни санъатга гумбирлаб эмас шивирлаб кириб келдим. Ҳудди бекинмачоқ ўйнаган каби.

Тепаларимизни қайтариб олайлик

Фалон тепаликни олиш учун уч кун¸ писмадон тепаликни олиш учун бир ҳафта жанг қилинди¸ деган гапларни урушга оид китобларда ўқиб ҳайрон қолар эдим. Ўзи бир тепа бўлса¸ шунга шунчами деб. Аммо харбийларнинг айтишича тепани олган одам мамлакатни назорат қилади.
Андижонда Мингтепа деган туман бўлган. Бу тумандан чиққан Дукчи эшон 1898 йил 17 майда Чор истилочиларига қарши қуролли қўзғолон кўтарган.
Ўша йили Дукчи эшон тор мор қилиниб дорга осилганидан кейин оқпошшо Мингтепа туманини тўпга тутиб ер юзидан йўқ қилинсин дея фармон берган.
.Сал ўтиб бу фармон бекор бўлиб туман омон қолган. Туркистондаги сарой уламолари оқпошшонинг бу иши “Улуғ марҳамат бўлди” дея Мингтепани номини ўзгартириб Марҳамат деб қўйилишини сўрашган.
Ҳозир ҳам Андижондаги бу туман номи Марҳамат. Пошшонинг марҳаматига сиғинадиган бу синиқ қавм пошшо ағдарилганидан 100 йил ўтса ҳам ўз тепасининг номини қайтармоқчи эмас.
Туркистоннинг қадим Ўратепасининг номини Истаравшанга алмаштирилганда ҳам ҳеч ким ғирринг демади.
Гал энди Тўйтепага келибди.
Ақли товуқдан бошқа нарсага етмайдиган парламент деган йиғноқ ўйлаб¸ ўйлаб Тўйтепани номини ярим форс¸ярим арабий Нурафшон деган чучмал жумлага алмаштирибди.
Билгичлар “парламент эмас Шавкат Мирзиëев алмаштирди номни” дея асосий ЗИËН манбаига диққатимизни қаратишмоқда.
Тепалар учун жанг қилмай қўйган¸ ўзлигидан¸ турклигидан уяладиган руҳий мажруҳ бу чувриндиларга барибир кўринади.
Биров чиқиб нега деб сўрамади. Сўрамайди ҳам.
Қовурғаси юз йил бурун синдирилган ва пошшо марҳаматига мўлтирайдиган қавмдан не таъма.
Барибир ҳеч ким эшитмаса ҳам айтаман. Тепаларимизни қайтариб олайлик.

Қрим татарлари ўзбеклардан миннатдор

Ҳозир архивда сақланаëтган ҳужжатларга кўра¸ 1944 йили татарларнинг 183 минг 155 нафари бадарға қилинган. Шундан 151 минг 136 нафари Ўзбекистонга жўнатилган.

1944 йилда Сталин қарорига кўра, бадарға қилинган Қрим татарлари 1989 йил Горбачëв изни билан ватанларига қайта олдилар холос.

Бугун Россия ишғоли остида хавотирли кунларни бошдан кечираëтган Қрим татарлари Ўзбекистонни миннатдорлик туйғулари билан эслашмоқда.

Ҳар йили 18 май куни ана шу миннатдорлик рамзи ўлароқ қад ростлаган ëдгорлик пойи гуллар билан тўлади.

Ватан ҳақида дарс

1982 йилда Тошкентдаги Низомий номидаги педагогика институтидан бизни Мирзачўлга пахтага олиб кетишди. Қрим татар филологияси факультети талабалари ҳам биз билан бир баракка жойлашди.

Биздан сал наридаги колхоз дўконига ул-бул олгани кириб¸ рус рассомининг “Қрим манзараси” деган асари репродукциясига кўзим тушди. Олган нарсаларнинг қайтимига бу расмни олиб баракдаги чорпоямга илиб қўйдим.

Шу пайт ëнимга бир Қрим татар филологиясида ўқийдиган талаба келиб¸ нега айнан бу расмни осганим билан қизиқди. Мен бу рассом услубига қизиқишимни айтдим. Талаба мен учун тушунарсиз ҳиссиëт билан “Қрим менинг ватанимдир”, деди ва расмни совға қилишимни сўради.

Ëмонотлиқ қилинган эл

Кейинчалик мен Қрим татарларини ўз уйидан қувиб чиқарган Сталин фармони билан танишдим. Устига ўта махфий дея унвон қўйилган 5859-рақамли бу ҳужжатга 1944 йилнинг 11 майида имзо чекилган.

Бу ҳужжат Қрим татарларини расман “ватан хоинлари” дея эълон қилиб, уларни сургун ҳолатда ушлаб туришни кўзда тутади.

Сургун кунлари

Ўша пайтдаги Ўзбекистон раҳбари Усмон Юсупов зиммасига Қрим татарларини жойлаштириш билан биргаликда уларга қарши ўзбек халқи орасида нафрат уйғотиш вазифаси ҳам юкланади.

Сургунда дунëга келган Диловар ака Усмон Озодлик мухбири билан бундан етти йил аввал бўлган суҳбатда буларни эслаган эди.

- Қрим татарлари Ўзбекистонга келиши олдидан Ўзбекистонда Қрим татарларига қарши сиëсат¸ пропаганда олиб борилди. Советлар ҳокимияти томонидан “Қрим татарлари сотқин¸ хоин” деган пропаганда амалга оширилди.

Қрим татарлари ҳайвонлар учун мўлжалланган вагонларда Ўзбекистонга олиб келинган пайтда¸ уларни одамлар қўлларида тошлар¸ таëқлар билан кутиб турган.

Ўша одамлар вагондаги ëш болалар¸ аëллар¸ қарияларни кўрган пайтда¸ қўлларидан тошлари ва таëқлари тушиб кетган. Улар бизнинг абгор аҳволимизни кўриб раҳмлари келган. Улар бизга нон бериб¸ сув бериб ëрдам қилишди¸ дейди Диловар Усмон.

Оқмачитдаги Исмоил Гаспиринский кутубхонаси раҳбари Айдар Эмировга кўра¸ Ўзбекистондаги сургун ҳаëтида татарлар яхши кунларни ҳам¸ ëмон кунларни ҳам кўришган.

- Ҳар бир жамиятда ҳар турли кишилар бор. Буларнинг ичида яхшилари ҳам бор¸ ëмонлари ҳам бор. “Кет бу ердан” деган одамлар ҳам бўлди¸ дейди Айдар Эмиров.

“Аммо биз татарлар учун Ўзбекистонда яхши кунлар кўп бўлди. Ҳатто¸ яхши деган калима Қрим татар луғатига айнан Ўзбекистонда кирди”¸ дейди Айдар Эмиров.

- Масалан¸ яхши деган сўз олдин Қримда “ору” деб айтилган экан¸ деган эди Айдар Эмиров.

Яна бир суҳбатдош Диловар Усмонга кўра¸ нафақат луғат¸ балки Қрим татарларининг дастурхони ҳам бойиган.

- Ўзбек ошлари¸ лағмони¸ мантиларини ўзимиз билан бирга олиб келдик¸ деган эди Диловар Усмон.

“Ўзбекистон биз учун сургун уйи эмас¸ балки ўз уйимиз каби қадрдон. Ҳали-ҳали ўзбек қўшиқлари қулоғимда жаранглайди”¸ дея туриб¸ "Наманганнинг олмаси" қўшиғини хиргойи қилиб¸ кўзига ëш олган эди Диловар Усмон.

Қрим татарларининг илк исëни

Диловар Усмонга кўра¸ Қрим татарларининг ўз ҳақ-ҳуқуқлари учун кураш майдони ҳам Ўзбекистон бўлган.

- Биринчи пикетлар¸ биринчи митинглар 1966 йилда Бекободда бўлган эди. Бу пикетни милиция ëрдамида¸ ўт ўчирувчи машиналар ëрдамида тарқатишган эди¸ дея эслайди Диловар Усмон.

Ҳали гўзал Қрим олис¸ ҳали тотор узоқларда

Қрим татарларининг бу исëни ўзбек мухолифатчиларини илҳомлантирган эди. 1989 йилда ўзбек шоири Мирза Кенжабек “Ҳали гўзал Қрим олис¸ ҳали тотор узоқларда” деган сатрларни ëзди.

Таниқли ўзбек шоири Рауф Парфи Қрим татарлари озодлик ҳаракати яширин ташкилотига¸ уларни қўллаш мақсадида аъзо бўлган эди.

2009 йилда Қримдаги Оқмачит (Симфереполь) шаҳрида татарларга бошпана берган ўзбек халқига миннатдорлик ëзувлари битилган ëдгорлик ҳам ўрнатилди.

Ҳукумат ўқларидан қочиб Руминияга келган андижонликларни илк зиëрат қилганлар ҳам Ўзбекистон сувини ичган Қрим татарлари бўлди

- Андижон воқеалари бўлганда бизнинг Қрим татарлари Руминияга бориб¸ андижонлик қочқинлар билан учрашиб¸ ошлар пишириб¸ ëрдам бердилар¸ деган эди Диловар Усмон.

Бундан 70 йил олдин ўз уйларидан Ўзбекистонга бадарға қилинган ва ҳозир яна ватан қўйнида яшаëтган Қрим татарлари “Бир кун туз ичган жойингга қирқ кун салом бериш керак” деган фикрда