Эшак қандай дафн қилинди

Европа давлатлари Берлин девори қулаганининг 20 йиллигини кенг нишонлаган 2009 йили Болгариядаги газета мухбири Диана собиқ СССРни қолган дунë билан ажратиб келган темир девор соясида содир бўлган воқеалардан ëзиб беришимни сўради.
Мен эшак ўлими ҳақидаги эсдаликни ëзиб бердим.

Бадиха илк маротаба болгар тилида чоп қилинди.

Алвидо, Эшак!

1982 йили Ўзбекистонда куз совуқ келди.

Ўзбекистондаги талабалар ноябр ойи охирларигача йилт этган оқлик ҳам кўринмай қолган пахтазорларда қолиб кетишди.

Мен ҳам ўша кузни барча талабалар қатори пойтахтдан 200 км олисликдаги Мирзачўлда, баракда ўтказдим.

Ташқи дунëдан ажралган бу бўлгада на ичимлик суви, на-да электр бор эди.

Менинг вазифам чой қайнатиш, баракни электр қуввати билан таъминлаш эди.

Чой ҳамма учун бир катта титанда, ўтин йўқлигидан керосин фарсунка ëрдамида қайнатилар эди.

Электр эса бензин билан ишлайдиган қўлбола движокдан чиқар эди.

Мен ҳар куни 10 км узоқликдаги бош баракдан ичимлик суви, керосин ва бензин олиб келишим керак эди.

Бу иш учун эшак менга асосий дастëр бўлди.

Мен ҳам юришга ҳоли келмай қолган эшакни шундай бўйнидан тортар эдим…

Эшакка икки бидон сув, бир канистр бензин ва бир канистр керосин ортиб, кунига 10 км йўл юрар эдим.

Ноябр охирида ëққан қалин қор бу ишни бениҳоя қийинлаштирди – оғир азобларга чидамаган эшак оламдан ўтди.

Худди шу куни СССР раҳбари Леонид Брежнев ҳам ҳаëтдан кўз юмди. Биз телевизор орқали дафн маросимин томоша қилдик. Далаларни қор босганидан, қиларга бошқа ишимиз йўқ эди.

Мен талабаларга эшакни ҳам тантана билан дафн этишни таклиф қилдим. Таклиф бир овоздан қабул қилинди.
Аввалига эшакни дафн қилиш комиссияси тузилди.

Бу комиссияга мен раҳбар бўлдим, зотан эшакнинг сўнгги соҳиби мен эдим.

Баракдан сал нарида эшак учун чуқур кавладик.

Эшакни кўмишдан олдин менга сўз берилди.

Мен оғир кунларимизда бизни ичимлик суви, керосин ва бензин билан таъминлаган заҳматкаш эшак қисматидан гапирдим.

Брежнев дунëни тарк қилган, миллионлаб советлар учун қайғу-ғуссага тўла кунда эшакнинг ҳам бу оламни тарк қилиши дард устига чипқон бўлганини айтдим.

(Нутқ стенограммаси ва унга илова қилинган чақув хати Низомий номли ТДПИ архивининг 234-жавонининг 4-ғаладонида сақланмоқда. Нусхаси МХХ Яккасарой туман бўлимида).

Мендан кейин сўз олган тўрткўллик йигит рубобда “Меҳрибонимдан айрилдум” қўшиғини ижро қилди. Пролетар шоир Ҳамза қаламига мансуб бу қўшиқ матни бир оз ўзгартирилди.

Ундан кейин сўз олган Санамгул исмли самарқандлик қиз марҳум билан боғлиқ хотирасини айтиб берди – камина рухсати билан бу қиз эшакда сайр қилган эди.

Ана шундан кейин сўз олган наманганлик талаба ҳар куни барак дарчасидан марҳум эшакни томоша қилганлигини айтиб қайғусини изҳор қилди.

Дафн маросимига йиғилганлар “Алвидо эшак, хотиранг бешак” дея уч марта ҳайқирганидан сўнг, марҳум устига тупроқ тортилди.

Андижонлик Нўъмон деган йигит бир тахтачага эшак суратини мой бўëқларда чизиб, тагига “Туғилган кунинг номаълум – аммо жасоратинг абадий!” деган ëзувни ўзбек, рус ва тожик тилида ëзиб қўйди.

Орадан икки кун ўтиб, камина институт комсомол қўмитаси котиби ҳузурига чақирилдим.

Мени Брежнев дафн маросимини масхаралашда айблашди ва комсомолдан чиқариб, институтдан ҳайдашга қарор қилишди.

Фақат институт бюрократиясининг номукаммаллиги боис мен институтдан ҳайдалмасдан қолиб кетдим. Бу энди бошқа ҳикоя…

***
Эслатма

1982 йилнинг 10 ноябр куни ўлган Леонид Ильич Брежнев қабри Москвадаги Кремл девори ëнида.

1982 йилнинг айни шу куни ўлган эшак қабри Ўзбекистон республикасининг Жиззах вилояти Гагарин тумани 22а совхоз 471-баракдан уч метр ғарбда.

Бувимнинг укаси Эгам Раҳим

Ленинга елинни қофия қилган тоғам Эгам Раҳим 12 ëшида Магаданга сургун қилинганини бувимдан эшитган эдим.

Ўша пайтда ëш бола бўлган Эгам Раҳимнинг шеърлари адабиëт институти домлалари тарафидан "таҳлил" қилиниб¸ НКВДга "хулоса" берилган¸ деб эслар эди бувим раҳматли ўзининг шоир укаси бошига тушган кўргилик ҳақида.

Магадандан ярим юзини совуққа олдириб келган Эгам Раҳим кейин сиëсий шеър ëзмай қўя қолди.

12 ëшида қамалган Эгам Раҳимни Урганчдаги турмада ҳолидан ҳабар олишга унинг опаси¸ менинг бувим Равшан онага изн беришган.

Равшан она ҳикояси:

-Эгамберганни кўриш учун Урганчнинг кўҳна қалъасидаги¸ҳозирги Меҳрибон ательесининг орқасидаги турмага бордим. Сариқ рўмолга қуш-тили¸ қатлама ва ўрик қоқи солиб бордим. Кираверишдаги аскар қўлимдаги тугунни ерга қўйишга буюрди. Кейин милтиғини учидаги найзаси билан рўмолимни титиб кўрди ва мени ичкарига киритди. Турма биноси илгари мадраса бўлган эди. Атрофи ғиштин ҳужралар билан ўралган турманинг ўртасидаги карвуч тўшалган усти очиқ майдонда кутиб турдим.Қуëш ëндиради. Бир пасдан кейин Эгамберганни олиб чиқишди. Сочлари олингани боис боши кўм кўк бўлиб кўринди¸ юзлари ориқлаб кетган эди.Уни кўриб йиғлаб юбордим. Эгамберган мени қучоқлаб бир пас турди.У ҳали норасида бўлса ҳам менга қўшилиб йиғламаслик учун юзини четга бурарди.
Бир оздан кейин аскарлар уни камерага олиб кетди. Бир пасдан кейин сариқ рўмолимни қайтариб беришди. Рўмол ҳошиясига ғазал битилган эди. Бу ғазални ëд олдим. Ғазал "қачон озод юроримни билолмасман" дея бошланар эди...

Ҳуллас 12 яшар бола 1936 йилда Магаданга сургун қилинди.
У сургунда экан бувим ҳар куни эшикка қараб укам Эгамберган келмадимикан дея орзиққанини бот-бот эслар эди.

Тоғам Эгам Раҳимнинг мана бу шеъри ўша орзиқиш тасвирига менгзайди.

Ўртамизда тўкин дастурхон¸
Оилада бир насиба кам¸
Мусибатда синдирамиз нон
Ярқирайди киприкларда нам.

Эшик очилгандай бўлади¸
Сен оҳиста кириб келасан.
Хона ичи нурга тўлади¸
Иссиқ-иссиқ салом берасан.

Онажонинг қучоқлаб кетар¸
Сира қўймай сени ëнидан.
Унинг боши осмонга етар¸
Сенинг билан қувонганидан.

Кўринади юзда табассум¸
Ғойиб бўлиб бирдан мусибат.
Шу тариқа ҳар лаҳза¸ ҳар зум¸
Қизиб борар даврада суҳбат.

Қани энди шундай бўлолса¸
Бир қувонсак кўриб дийдоринг
Алам ўрнин табассум олса
Ва яшнатса ҳаëт гулзорин

Ўртамизда тўкин дастурхон
Оилада бир насиба кам
Мусибатда синдирамиз нон
Ярқирайди киприкларда нам..

Раҳматли бувим Равшан момони¸ тоғам Эгамберган дойини¸ отам Ражаббойни оллоҳ раҳмат қилсин

Осойишталикни бузувчи

Ëзувчи Леонид Соловьёвнинг "Возмутитель спокойствия" деган китоби қахрамони Насриддин ¸ Бухоро Амири ва унинг муллаларини танқид қилади. 

Бунга жавобан Амир Насриддинни қатл қилишга буюради. 

Яъни ҳажв қилган одам осойишталикни бузгани учун қатл қилиниши керак.

Амир шундай деб ўйлайди.

Бу китоб асосида таниқли киноочи Яков Протазанов 1942 йилда "Насриддин Бухорода" деган фильмни ҳам суратга олган.

Икки кун олдин бу фильмни томоша қилган эдим.

Фильмда сатира ва танқидга Бухоро амири ва унинг уламолари чидамсиз бўлгани тасвирланади.

Фильм бош қахрамони Хўжа Насриддин Бағдоддаги тазйиқлардан қочиб Бухорога келади ва бу ерда ҳам сатира нималигини тушунмайдиган жохиллар билан юзма юз бўлади.

Париждаги Charlie Hebdo ("Чарли Эбдо") журнали ҳам Насриддин Афанди тарзидаги бир сатирик журнал эди.

Унинг фаолияти кўпчилик тарафидан "осойишталикни бузувчи" сифатида кўрилди.

Ҳудди Бухоро Амири Хўжа Насриддинни ҳажвиялари учун қатл қилишга буюрганидек Charlie Hebdo журнали ижодкорлари ҳам тоқатсизлик нишони бўлди.

Мисни олтинга айлантириш формуласи

Топ тоза бир варақнинг нархи топ тоза қоғоз нархи билан бир хил ë ундан ҳам арзон.

Айтайлик совет даврида 12 варақлик дафтар икки тийин эди.

Аммо бу қоғозга кимдир нимадир ëзган ëки расм чизган бўлса қиймат ўзгаради.

Масалан буюк рассом Чингиз Аҳмаров атрофда оқ қоғоз кўрса бир нарсалар чизиб ўтирар эди.

Охирги марта устозни 1994 йил укам билан зиëрат қилган эдик.

Ўшанда укам Қудрат эллик олтмиш доллар қийматдаги сўм купонга устоз чизган расмлардан бирини сотиб олган эди.

Хозир Чингиз Аҳмаров чизган расмларнинг нархи анча баланд.

1993 йилда мен Германиянинг Варнуменде шаҳрида бир муддат рассомлик билан шуғулландим.

Холстларим тугаб бўлган эди.

Ўшанда мен мева сотадиган дўкон олдига олиб чиқиб ташланган бўш картон қутидан бир парча кесиб олиб ўша ернинг ўзида унга акрилл бўëқлар билан дарахт ва қуш расмини чиздим.

Азбарои қизиқиб кетганимдан елкам узра қараб турган одамларни ҳам пайқамабман.

Sehr schön деб расмни мақтаганлардан бири¸sagen sie mir, was für ein baum? деб сўради. Мен гужум дарахти деб жавоб бердим.

Кейин эса у wie viel es kostet дея нарх сўради.

Мен қашшоқлик ҳукм сураëтган собиқ СССРдан келган рассом эдим. Расм сотиш тажрибам йўқ эди. Елка қисдим.

Расм ишқибози менга 300 марка узатиб етадими деди. Мен рози эдим.

Зеро беш дақиқа олдин ҳеч кимга керак бўлмаган картон парчасини қимматли матохга айлантирган алхимик каби сезар эдим ўзимни.

Нуқсон қандай қилиб фазилатга айланади ëки қўрқоқ билан суҳбат

Реклама саноатида "нуқсонни фазилатга айлантириш" деган трюк бор. Масалан кичкина машина реклама қилинса "у кичик лекин парк қилишга қулай" дейилади. Шу маънода қўрқоқлик фазилатга айлантирилаëтганига ҳам мисоллар бор.

Мен суҳбатлашган киши Ўзбекистонда яшайди ва ўзини донишманд деб билади. Исмини айтишга қўрқди. Мана бу гаплар у кишининг донишмандона мулохазаларидан бир парча:

-Қўрқмаслик яхши¸ лекин китобларда эртакларда яхши. Ҳаëтда қўрқмасларни ахволи қандай эканини кўриб турибмиз. “Пақир панада бўлади”¸ “кетни қисган бой бўлади” деган гап шунчаки гап эмас. Халқимизнинг минг йиллик хулосаси. “Эгилган бошни қилич кесмас” деган мақол ҳам қўрқоқлик ҳақида. Масалан армияда сиз дедларга қарши борсангиз улар сизни уриб майиб қилиб қўйишади. Умрбод мажрух бўлиб яшайсиз. Агар сиз ақлли бўлсангиз сиз уларни пайпоғини ювиб қўйган бўлиб вазиятга чап берасиз. Жонингиз омон бўлади. Яна бир мисол босқинчилар уйингизга бостириб киришди ва аëлингизни зўрлай бошлади. Агар сиз бу босқинчиларга қаршилик кўрсатсангиз улар сизни ўлдиради. Оқибатда фарзандларингиз етим қолади. Бундай пайтда энг кам талафот кўриладиган йўлни танлаш керак. Қўрқмайман¸ жасурман деб ўзингизни¸ оилангизни ва қариндошларни хавф ҳатарга қўйиш ҳам яхши эмас.

Кийимсиз одамнинг ҳушнудлиги

Ижтимоий сўров натижаларида Ўзбекистон ватандошлари дунëдаги энг баҳтиëр қавм сифатида қайд қилинади.

Кўплар бунга шубҳа қилади. Газ йўқ¸ чироқ йўқ¸ сал гапга қамалиб кетадиган мамлакат ватандошлари баҳтиëр бўлиши мумкин эмас дейишади.

Мен ўша ўша сўров натижаларининг ҳақиқийлигига ишонаман.

1988 йили др. Якоб Таубе ўзбек эртакларини немисчага таржима қилиб Германияда китоб чиқарди.

Бу китобга расм чизиш вазифаси менга юкланди. Аснода ўнлаб эртак китобларини ўқиб чиқдим.

Эртаклардан бири баҳтли одам ҳақида эди....

Қадим замонда бир подшохнинг боласи тузалмас касалга чалинибди.

Табиблар боланинг дардига узоқ вақт дармон топиша олмабди.

Алал-оқибат бир табиб "Бу бола баҳтли одамнинг чопонини кийсагина тузалади" деб диагноз қўйибди.

Шотирлар бутун мамлакатни кезиб битта ҳам баҳтли одам топа олмагач¸ подшохнинг ўзи оддий кийиниб кўчама-кўча кеза бошлабди.

Подшоҳ юриб-юриб шаҳар чеккасидаги қийшайиб турган бир вайрона уй олдига бориб қолибди. Ичкаридан нон кавшаëтган одамнинг "Вой қандай баҳтиëрман" деган саси келибди. Подшох саройига қайтиб вайрона уйга шотирларини юбориб¸"тез ўша баҳтиëр кишининг кийимини келтиринг" деб буюрибди.

Шотирлар бориб вайрона ичига киришса баҳтиëр одамнинг кийими йўқ экан.

Ақллилар мамлакати

Ақллилар мамлакати

Прагадаги масжидда ифтор қилдим. Масжид қавми асосан ўзбеклар.

Журналист эканимни билган давра Ўзбекистонда нима гап деб савол берди.

-Минор масжидида тумонат одам йиғилиб ифтор берилди. Дастурхон муҳташам¸ дея гап бошлаганим он бошқалар гапимни илиб кетишди.

-Ўзбекистон зўрда¸ исломобод деган шу бўлса керак....

Мен гапимни давом эттириб Минор масжидидаги ифтордан бир кун ўтиб масжидларда ифтор бериш тақиқланибди¸ деганим он даврадошлар яна тилга кирди.

-Тўғри қилишибди тақиқлаб. Масжидда ифтор бериш бизда одат эмас. Уйларда¸ тўйхоналар ва кафеларда ифтор қилаверамиз.

- Ресторан¸ кафе ва тўйхоналарда ҳам ифтор тақиқланган дедим.

- Э ака ресторан ибодат жойи эмаску. У бир ароқ ичиладиган мусиқа қўйиладиган макрух маскан. Шу ҳукуматиимизни билгани билган. Қолаверса ресторанда тўқлар¸ тўқларга кўз-кўз қилиш учун ифтор беради. Тўғри қилибди тақиқлаб¸ пайғамбаримиз замонида ресторанда ифтор берилмаган.

Гапни дунëвий мавзуларга бурдим.

-Арманистонда электр 16 фоизга қимматлагани учун халқ кўчага чиқиб 4 кундан бери намойиш қиляпти¸ дедим.

- Маладец арманлар. Электрни қимматлаган ҳукуматга ана шунақа муносабат қилиниши керак¸ дейишди даврадошлар.

-Ўзбекистонда ҳам электр ошди¸ бунинг устига кунора ўчади дедим маюс бир тарзда.

-Ҳа деб Ўзбекистонни ëмонлайвермангда энди амрикон радиосида ишлайман деб. Мана ота-боболаримиз даврида чироқ бўлмаган. Қоронғи тушиши билан уйқуга кетишган. Момоларимиз ҳурсанд ва серфарзанд бўлган¸ қолаверса электр кўзга зарар..

Даврадошим яна гапирмоқчи эди аммо имом таровеҳ ўқишга чақириб қолди.

Қандай ақлли ватандошларим бор деган фикр кўнглимдан кечди.

2015 йил Прага