Гизланмажак

Расм дарслари туркумидан

1984 йили институтни тугатиб Тошкентдан Урганчга қайтдим. Мақсад Тошкент тасвирий санъат оламини забт қилиш эди. Қоплон орқага тисарилиб туриб бирдан сапчигани каби мен ҳам айни тарзда бир сапчиб санъат осмонидаги юлдузлар қаторига терилишни истадим. Ҳадафни катта олдим Мексикалик рассом Диего Ривера каби улкан маҳобатли асар яратмоқчи бўлдим. Оддий бўëқлар билан эмас¸ балки машина кузовини бўяш учун чиқарилган автолак билан. Расм матога эмас қабариқ тунукага ишланишини режаладим.
Бу ҳайкалтарошлик ва рангтасвир уйғунлашган улкан панно бўлмоғи керак эди.

Бунинг учун улкан устахона зарур эди.

Тоғамнинг ўғли Эркин оға қурилиш трестида бошлиқ эди. Эркин оға улкан ангарни менинг ихтиëримга берди.

Трестдаги темир-терсаклар қабристони ҳам ихтиëримда эди.

Расмни номини ҳам белгилаб рассом дўстим Солий оғага айтиб ҳам қўйдим.

Расм "Бизонлар норинж дарëни кечиб ўтмоқда" дея номланиши керак эди.

Эски Ява мотоциклнинг юмалоқ бензин бакларидан олтита топиб қўйдим.

Бу баклардан бизон шаклини ясаш режаланди.

Расмни бўйи 3 метр эни 12 метр бўлиши керак эди. Ҳуллас сваркачини айби билан режа орқага сурилди.

Бўш ўтирмасдан "Лаоккон темир илонлар исканжасида" деган улкан расмни бошладим. Расмни тезгина битказиб Тошкентдаги кўргазмага олиб бордим. Аммо расмни бадиий кенгаш қабул қилмади.

Шўппайиб Урганчга қайтдим. Негадир катта расм чизиш ҳаваси йўқ эди ичимда. Этюдникни эгнимга осиб эски Урганчдан қолган ҳаробалар аро кездим. Бир пайтлар бобом Латифбойнинг тери фабрикаси бўлган бинолар комунистлар иқтидорида ҳаробага айланган эди. Бу ҳароба уйлар ичида болалар "гизланмажак" деган ўйин ўйнарди. Мен этюдникка кичикроқ холст қўйиб чизишни бошладим. Мана кунгирали пахса уйлар. Мана қуриган гужумниинг тарвақайлаган шохлари. Дарахтга бошини тираб кўзини юмиб санаëтган бола. "Ўним ўн гирбитон¸ гирбитонни баҳоси бир юз эллик икки сўм"

Расм бир сеансда битди.

Расмга илк бахони рассом Солий оға берди. "Зўр чиқибди бу гизланмажак"

Эртасига Тошкентдан келган сайëр худсовет бу расмни кўргазмага олди. "Гизланмажак" (Бекинмачоқ) деган расм мени катта санъат дунëсида тамсил қилган илк расм бўлди.

Бахтиëр Бобоев¸ Дилëр Имомов каби устозлар ҳам мақтади бу расмни. Санъат журналида чоп қилинди.

Яъни санъатга гумбирлаб эмас шивирлаб кириб келдим. Ҳудди бекинмачоқ ўйнаган каби.

Тепаларимизни қайтариб олайлик

Фалон тепаликни олиш учун уч кун¸ писмадон тепаликни олиш учун бир ҳафта жанг қилинди¸ деган гапларни урушга оид китобларда ўқиб ҳайрон қолар эдим. Ўзи бир тепа бўлса¸ шунга шунчами деб. Аммо харбийларнинг айтишича тепани олган одам мамлакатни назорат қилади.
Андижонда Мингтепа деган туман бўлган. Бу тумандан чиққан Дукчи эшон 1898 йил 17 майда Чор истилочиларига қарши қуролли қўзғолон кўтарган.
Ўша йили Дукчи эшон тор мор қилиниб дорга осилганидан кейин оқпошшо Мингтепа туманини тўпга тутиб ер юзидан йўқ қилинсин дея фармон берган.
.Сал ўтиб бу фармон бекор бўлиб туман омон қолган. Туркистондаги сарой уламолари оқпошшонинг бу иши “Улуғ марҳамат бўлди” дея Мингтепани номини ўзгартириб Марҳамат деб қўйилишини сўрашган.
Ҳозир ҳам Андижондаги бу туман номи Марҳамат. Пошшонинг марҳаматига сиғинадиган бу синиқ қавм пошшо ағдарилганидан 100 йил ўтса ҳам ўз тепасининг номини қайтармоқчи эмас.
Туркистоннинг қадим Ўратепасининг номини Истаравшанга алмаштирилганда ҳам ҳеч ким ғирринг демади.
Гал энди Тўйтепага келибди.
Ақли товуқдан бошқа нарсага етмайдиган парламент деган йиғноқ ўйлаб¸ ўйлаб Тўйтепани номини ярим форс¸ярим арабий Нурафшон деган чучмал жумлага алмаштирибди.
Билгичлар “парламент эмас Шавкат Мирзиëев алмаштирди номни” дея асосий ЗИËН манбаига диққатимизни қаратишмоқда.
Тепалар учун жанг қилмай қўйган¸ ўзлигидан¸ турклигидан уяладиган руҳий мажруҳ бу чувриндиларга барибир кўринади.
Биров чиқиб нега деб сўрамади. Сўрамайди ҳам.
Қовурғаси юз йил бурун синдирилган ва пошшо марҳаматига мўлтирайдиган қавмдан не таъма.
Барибир ҳеч ким эшитмаса ҳам айтаман. Тепаларимизни қайтариб олайлик.

Қрим татарлари ўзбеклардан миннатдор

Ҳозир архивда сақланаëтган ҳужжатларга кўра¸ 1944 йили татарларнинг 183 минг 155 нафари бадарға қилинган. Шундан 151 минг 136 нафари Ўзбекистонга жўнатилган.

1944 йилда Сталин қарорига кўра, бадарға қилинган Қрим татарлари 1989 йил Горбачëв изни билан ватанларига қайта олдилар холос.

Бугун Россия ишғоли остида хавотирли кунларни бошдан кечираëтган Қрим татарлари Ўзбекистонни миннатдорлик туйғулари билан эслашмоқда.

Ҳар йили 18 май куни ана шу миннатдорлик рамзи ўлароқ қад ростлаган ëдгорлик пойи гуллар билан тўлади.

Ватан ҳақида дарс

1982 йилда Тошкентдаги Низомий номидаги педагогика институтидан бизни Мирзачўлга пахтага олиб кетишди. Қрим татар филологияси факультети талабалари ҳам биз билан бир баракка жойлашди.

Биздан сал наридаги колхоз дўконига ул-бул олгани кириб¸ рус рассомининг “Қрим манзараси” деган асари репродукциясига кўзим тушди. Олган нарсаларнинг қайтимига бу расмни олиб баракдаги чорпоямга илиб қўйдим.

Шу пайт ëнимга бир Қрим татар филологиясида ўқийдиган талаба келиб¸ нега айнан бу расмни осганим билан қизиқди. Мен бу рассом услубига қизиқишимни айтдим. Талаба мен учун тушунарсиз ҳиссиëт билан “Қрим менинг ватанимдир”, деди ва расмни совға қилишимни сўради.

Ëмонотлиқ қилинган эл

Кейинчалик мен Қрим татарларини ўз уйидан қувиб чиқарган Сталин фармони билан танишдим. Устига ўта махфий дея унвон қўйилган 5859-рақамли бу ҳужжатга 1944 йилнинг 11 майида имзо чекилган.

Бу ҳужжат Қрим татарларини расман “ватан хоинлари” дея эълон қилиб, уларни сургун ҳолатда ушлаб туришни кўзда тутади.

Сургун кунлари

Ўша пайтдаги Ўзбекистон раҳбари Усмон Юсупов зиммасига Қрим татарларини жойлаштириш билан биргаликда уларга қарши ўзбек халқи орасида нафрат уйғотиш вазифаси ҳам юкланади.

Сургунда дунëга келган Диловар ака Усмон Озодлик мухбири билан бундан етти йил аввал бўлган суҳбатда буларни эслаган эди.

- Қрим татарлари Ўзбекистонга келиши олдидан Ўзбекистонда Қрим татарларига қарши сиëсат¸ пропаганда олиб борилди. Советлар ҳокимияти томонидан “Қрим татарлари сотқин¸ хоин” деган пропаганда амалга оширилди.

Қрим татарлари ҳайвонлар учун мўлжалланган вагонларда Ўзбекистонга олиб келинган пайтда¸ уларни одамлар қўлларида тошлар¸ таëқлар билан кутиб турган.

Ўша одамлар вагондаги ëш болалар¸ аëллар¸ қарияларни кўрган пайтда¸ қўлларидан тошлари ва таëқлари тушиб кетган. Улар бизнинг абгор аҳволимизни кўриб раҳмлари келган. Улар бизга нон бериб¸ сув бериб ëрдам қилишди¸ дейди Диловар Усмон.

Оқмачитдаги Исмоил Гаспиринский кутубхонаси раҳбари Айдар Эмировга кўра¸ Ўзбекистондаги сургун ҳаëтида татарлар яхши кунларни ҳам¸ ëмон кунларни ҳам кўришган.

- Ҳар бир жамиятда ҳар турли кишилар бор. Буларнинг ичида яхшилари ҳам бор¸ ëмонлари ҳам бор. “Кет бу ердан” деган одамлар ҳам бўлди¸ дейди Айдар Эмиров.

“Аммо биз татарлар учун Ўзбекистонда яхши кунлар кўп бўлди. Ҳатто¸ яхши деган калима Қрим татар луғатига айнан Ўзбекистонда кирди”¸ дейди Айдар Эмиров.

- Масалан¸ яхши деган сўз олдин Қримда “ору” деб айтилган экан¸ деган эди Айдар Эмиров.

Яна бир суҳбатдош Диловар Усмонга кўра¸ нафақат луғат¸ балки Қрим татарларининг дастурхони ҳам бойиган.

- Ўзбек ошлари¸ лағмони¸ мантиларини ўзимиз билан бирга олиб келдик¸ деган эди Диловар Усмон.

“Ўзбекистон биз учун сургун уйи эмас¸ балки ўз уйимиз каби қадрдон. Ҳали-ҳали ўзбек қўшиқлари қулоғимда жаранглайди”¸ дея туриб¸ "Наманганнинг олмаси" қўшиғини хиргойи қилиб¸ кўзига ëш олган эди Диловар Усмон.

Қрим татарларининг илк исëни

Диловар Усмонга кўра¸ Қрим татарларининг ўз ҳақ-ҳуқуқлари учун кураш майдони ҳам Ўзбекистон бўлган.

- Биринчи пикетлар¸ биринчи митинглар 1966 йилда Бекободда бўлган эди. Бу пикетни милиция ëрдамида¸ ўт ўчирувчи машиналар ëрдамида тарқатишган эди¸ дея эслайди Диловар Усмон.

Ҳали гўзал Қрим олис¸ ҳали тотор узоқларда

Қрим татарларининг бу исëни ўзбек мухолифатчиларини илҳомлантирган эди. 1989 йилда ўзбек шоири Мирза Кенжабек “Ҳали гўзал Қрим олис¸ ҳали тотор узоқларда” деган сатрларни ëзди.

Таниқли ўзбек шоири Рауф Парфи Қрим татарлари озодлик ҳаракати яширин ташкилотига¸ уларни қўллаш мақсадида аъзо бўлган эди.

2009 йилда Қримдаги Оқмачит (Симфереполь) шаҳрида татарларга бошпана берган ўзбек халқига миннатдорлик ëзувлари битилган ëдгорлик ҳам ўрнатилди.

Ҳукумат ўқларидан қочиб Руминияга келган андижонликларни илк зиëрат қилганлар ҳам Ўзбекистон сувини ичган Қрим татарлари бўлди

- Андижон воқеалари бўлганда бизнинг Қрим татарлари Руминияга бориб¸ андижонлик қочқинлар билан учрашиб¸ ошлар пишириб¸ ëрдам бердилар¸ деган эди Диловар Усмон.

Бундан 70 йил олдин ўз уйларидан Ўзбекистонга бадарға қилинган ва ҳозир яна ватан қўйнида яшаëтган Қрим татарлари “Бир кун туз ичган жойингга қирқ кун салом бериш керак” деган фикрда

Эшак қандай дафн қилинди

Европа давлатлари Берлин девори қулаганининг 20 йиллигини кенг нишонлаган 2009 йили Болгариядаги газета мухбири Диана собиқ СССРни қолган дунë билан ажратиб келган темир девор соясида содир бўлган воқеалардан ëзиб беришимни сўради.
Мен эшак ўлими ҳақидаги эсдаликни ëзиб бердим.

Бадиха илк маротаба болгар тилида чоп қилинди.

Алвидо, Эшак!

1982 йили Ўзбекистонда куз совуқ келди.

Ўзбекистондаги талабалар ноябр ойи охирларигача йилт этган оқлик ҳам кўринмай қолган пахтазорларда қолиб кетишди.

Мен ҳам ўша кузни барча талабалар қатори пойтахтдан 200 км олисликдаги Мирзачўлда, баракда ўтказдим.

Ташқи дунëдан ажралган бу бўлгада на ичимлик суви, на-да электр бор эди.

Менинг вазифам чой қайнатиш, баракни электр қуввати билан таъминлаш эди.

Чой ҳамма учун бир катта титанда, ўтин йўқлигидан керосин фарсунка ëрдамида қайнатилар эди.

Электр эса бензин билан ишлайдиган қўлбола движокдан чиқар эди.

Мен ҳар куни 10 км узоқликдаги бош баракдан ичимлик суви, керосин ва бензин олиб келишим керак эди.

Бу иш учун эшак менга асосий дастëр бўлди.

Мен ҳам юришга ҳоли келмай қолган эшакни шундай бўйнидан тортар эдим…

Эшакка икки бидон сув, бир канистр бензин ва бир канистр керосин ортиб, кунига 10 км йўл юрар эдим.

Ноябр охирида ëққан қалин қор бу ишни бениҳоя қийинлаштирди – оғир азобларга чидамаган эшак оламдан ўтди.

Худди шу куни СССР раҳбари Леонид Брежнев ҳам ҳаëтдан кўз юмди. Биз телевизор орқали дафн маросимин томоша қилдик. Далаларни қор босганидан, қиларга бошқа ишимиз йўқ эди.

Мен талабаларга эшакни ҳам тантана билан дафн этишни таклиф қилдим. Таклиф бир овоздан қабул қилинди.
Аввалига эшакни дафн қилиш комиссияси тузилди.

Бу комиссияга мен раҳбар бўлдим, зотан эшакнинг сўнгги соҳиби мен эдим.

Баракдан сал нарида эшак учун чуқур кавладик.

Эшакни кўмишдан олдин менга сўз берилди.

Мен оғир кунларимизда бизни ичимлик суви, керосин ва бензин билан таъминлаган заҳматкаш эшак қисматидан гапирдим.

Брежнев дунëни тарк қилган, миллионлаб советлар учун қайғу-ғуссага тўла кунда эшакнинг ҳам бу оламни тарк қилиши дард устига чипқон бўлганини айтдим.

(Нутқ стенограммаси ва унга илова қилинган чақув хати Низомий номли ТДПИ архивининг 234-жавонининг 4-ғаладонида сақланмоқда. Нусхаси МХХ Яккасарой туман бўлимида).

Мендан кейин сўз олган тўрткўллик йигит рубобда “Меҳрибонимдан айрилдум” қўшиғини ижро қилди. Пролетар шоир Ҳамза қаламига мансуб бу қўшиқ матни бир оз ўзгартирилди.

Ундан кейин сўз олган Санамгул исмли самарқандлик қиз марҳум билан боғлиқ хотирасини айтиб берди – камина рухсати билан бу қиз эшакда сайр қилган эди.

Ана шундан кейин сўз олган наманганлик талаба ҳар куни барак дарчасидан марҳум эшакни томоша қилганлигини айтиб қайғусини изҳор қилди.

Дафн маросимига йиғилганлар “Алвидо эшак, хотиранг бешак” дея уч марта ҳайқирганидан сўнг, марҳум устига тупроқ тортилди.

Андижонлик Нўъмон деган йигит бир тахтачага эшак суратини мой бўëқларда чизиб, тагига “Туғилган кунинг номаълум – аммо жасоратинг абадий!” деган ëзувни ўзбек, рус ва тожик тилида ëзиб қўйди.

Орадан икки кун ўтиб, камина институт комсомол қўмитаси котиби ҳузурига чақирилдим.

Мени Брежнев дафн маросимини масхаралашда айблашди ва комсомолдан чиқариб, институтдан ҳайдашга қарор қилишди.

Фақат институт бюрократиясининг номукаммаллиги боис мен институтдан ҳайдалмасдан қолиб кетдим. Бу энди бошқа ҳикоя…

***
Эслатма

1982 йилнинг 10 ноябр куни ўлган Леонид Ильич Брежнев қабри Москвадаги Кремл девори ëнида.

1982 йилнинг айни шу куни ўлган эшак қабри Ўзбекистон республикасининг Жиззах вилояти Гагарин тумани 22а совхоз 471-баракдан уч метр ғарбда.

Бувимнинг укаси Эгам Раҳим

Ленинга елинни қофия қилган тоғам Эгам Раҳим 12 ëшида Магаданга сургун қилинганини бувимдан эшитган эдим.

Ўша пайтда ëш бола бўлган Эгам Раҳимнинг шеърлари адабиëт институти домлалари тарафидан "таҳлил" қилиниб¸ НКВДга "хулоса" берилган¸ деб эслар эди бувим раҳматли ўзининг шоир укаси бошига тушган кўргилик ҳақида.

Магадандан ярим юзини совуққа олдириб келган Эгам Раҳим кейин сиëсий шеър ëзмай қўя қолди.

12 ëшида қамалган Эгам Раҳимни Урганчдаги турмада ҳолидан ҳабар олишга унинг опаси¸ менинг бувим Равшан онага изн беришган.

Равшан она ҳикояси:

-Эгамберганни кўриш учун Урганчнинг кўҳна қалъасидаги¸ҳозирги Меҳрибон ательесининг орқасидаги турмага бордим. Сариқ рўмолга қуш-тили¸ қатлама ва ўрик қоқи солиб бордим. Кираверишдаги аскар қўлимдаги тугунни ерга қўйишга буюрди. Кейин милтиғини учидаги найзаси билан рўмолимни титиб кўрди ва мени ичкарига киритди. Турма биноси илгари мадраса бўлган эди. Атрофи ғиштин ҳужралар билан ўралган турманинг ўртасидаги карвуч тўшалган усти очиқ майдонда кутиб турдим.Қуëш ëндиради. Бир пасдан кейин Эгамберганни олиб чиқишди. Сочлари олингани боис боши кўм кўк бўлиб кўринди¸ юзлари ориқлаб кетган эди.Уни кўриб йиғлаб юбордим. Эгамберган мени қучоқлаб бир пас турди.У ҳали норасида бўлса ҳам менга қўшилиб йиғламаслик учун юзини четга бурарди.
Бир оздан кейин аскарлар уни камерага олиб кетди. Бир пасдан кейин сариқ рўмолимни қайтариб беришди. Рўмол ҳошиясига ғазал битилган эди. Бу ғазални ëд олдим. Ғазал "қачон озод юроримни билолмасман" дея бошланар эди...

Ҳуллас 12 яшар бола 1936 йилда Магаданга сургун қилинди.
У сургунда экан бувим ҳар куни эшикка қараб укам Эгамберган келмадимикан дея орзиққанини бот-бот эслар эди.

Тоғам Эгам Раҳимнинг мана бу шеъри ўша орзиқиш тасвирига менгзайди.

Ўртамизда тўкин дастурхон¸
Оилада бир насиба кам¸
Мусибатда синдирамиз нон
Ярқирайди киприкларда нам.

Эшик очилгандай бўлади¸
Сен оҳиста кириб келасан.
Хона ичи нурга тўлади¸
Иссиқ-иссиқ салом берасан.

Онажонинг қучоқлаб кетар¸
Сира қўймай сени ëнидан.
Унинг боши осмонга етар¸
Сенинг билан қувонганидан.

Кўринади юзда табассум¸
Ғойиб бўлиб бирдан мусибат.
Шу тариқа ҳар лаҳза¸ ҳар зум¸
Қизиб борар даврада суҳбат.

Қани энди шундай бўлолса¸
Бир қувонсак кўриб дийдоринг
Алам ўрнин табассум олса
Ва яшнатса ҳаëт гулзорин

Ўртамизда тўкин дастурхон
Оилада бир насиба кам
Мусибатда синдирамиз нон
Ярқирайди киприкларда нам..

Раҳматли бувим Равшан момони¸ тоғам Эгамберган дойини¸ отам Ражаббойни оллоҳ раҳмат қилсин

Осойишталикни бузувчи

Ëзувчи Леонид Соловьёвнинг "Возмутитель спокойствия" деган китоби қахрамони Насриддин ¸ Бухоро Амири ва унинг муллаларини танқид қилади. 

Бунга жавобан Амир Насриддинни қатл қилишга буюради. 

Яъни ҳажв қилган одам осойишталикни бузгани учун қатл қилиниши керак.

Амир шундай деб ўйлайди.

Бу китоб асосида таниқли киноочи Яков Протазанов 1942 йилда "Насриддин Бухорода" деган фильмни ҳам суратга олган.

Икки кун олдин бу фильмни томоша қилган эдим.

Фильмда сатира ва танқидга Бухоро амири ва унинг уламолари чидамсиз бўлгани тасвирланади.

Фильм бош қахрамони Хўжа Насриддин Бағдоддаги тазйиқлардан қочиб Бухорога келади ва бу ерда ҳам сатира нималигини тушунмайдиган жохиллар билан юзма юз бўлади.

Париждаги Charlie Hebdo ("Чарли Эбдо") журнали ҳам Насриддин Афанди тарзидаги бир сатирик журнал эди.

Унинг фаолияти кўпчилик тарафидан "осойишталикни бузувчи" сифатида кўрилди.

Ҳудди Бухоро Амири Хўжа Насриддинни ҳажвиялари учун қатл қилишга буюрганидек Charlie Hebdo журнали ижодкорлари ҳам тоқатсизлик нишони бўлди.

Мисни олтинга айлантириш формуласи

Топ тоза бир варақнинг нархи топ тоза қоғоз нархи билан бир хил ë ундан ҳам арзон.

Айтайлик совет даврида 12 варақлик дафтар икки тийин эди.

Аммо бу қоғозга кимдир нимадир ëзган ëки расм чизган бўлса қиймат ўзгаради.

Масалан буюк рассом Чингиз Аҳмаров атрофда оқ қоғоз кўрса бир нарсалар чизиб ўтирар эди.

Охирги марта устозни 1994 йил укам билан зиëрат қилган эдик.

Ўшанда укам Қудрат эллик олтмиш доллар қийматдаги сўм купонга устоз чизган расмлардан бирини сотиб олган эди.

Хозир Чингиз Аҳмаров чизган расмларнинг нархи анча баланд.

1993 йилда мен Германиянинг Варнуменде шаҳрида бир муддат рассомлик билан шуғулландим.

Холстларим тугаб бўлган эди.

Ўшанда мен мева сотадиган дўкон олдига олиб чиқиб ташланган бўш картон қутидан бир парча кесиб олиб ўша ернинг ўзида унга акрилл бўëқлар билан дарахт ва қуш расмини чиздим.

Азбарои қизиқиб кетганимдан елкам узра қараб турган одамларни ҳам пайқамабман.

Sehr schön деб расмни мақтаганлардан бири¸sagen sie mir, was für ein baum? деб сўради. Мен гужум дарахти деб жавоб бердим.

Кейин эса у wie viel es kostet дея нарх сўради.

Мен қашшоқлик ҳукм сураëтган собиқ СССРдан келган рассом эдим. Расм сотиш тажрибам йўқ эди. Елка қисдим.

Расм ишқибози менга 300 марка узатиб етадими деди. Мен рози эдим.

Зеро беш дақиқа олдин ҳеч кимга керак бўлмаган картон парчасини қимматли матохга айлантирган алхимик каби сезар эдим ўзимни.